Να Έχεις ή να Είσαι? - Erich Fromm

Τι Σημαίνει Τρόπος του Έχει
H Κτητική Κοινωνία —Βάση του Έχει


Οι κρίσεις μας είναι σε τεράστιο βαθμό μεροληπτικές, γιατί ζούμε σε μια κοινωνία που στηρίζει την ύπαρξη της στην ατομική ιδιοκτησία, το κέρδος και τη δύναμη. Η απόκτηση και η κατοχή αγαθών και το κέρδος, είναι τα ιερά και απαραβίαστα δικαιώματα του ανθρώπου, που ζει στη βιομηχανική κοινωνία. Ποιες είναι οι πηγές της ιδιοκτησίας, δεν έχει καμιά σημασία. Ούτε και η ιδιοκτησία βάζει περιορισμούς και υποχρεώσεις στους ιδιοκτήτες. Η αρχή είναι η ακόλουθη: πώς και από που απέκτησα την περιουσία μου ή το τι κάνω μ' αυτήν, είναι κάτι που αφορά μόνο έμενα και κανένα άλλο. Στο βαθμό που δεν παραβαίνω το νόμο, το δικαίωμα μου αυτό είναι απεριόριστο και απόλυτο.


Αυτό το είδος ιδιοκτησίας καλείται ατομική ιδιοκτησία (από το λατινικό privare, «στερώ από»), γιατί το άτομο ή τα άτομα που την κατέχουν είναι, οι μοναδικοί της κύριοι, με απόλυτη εξουσία να στερήσουν στους άλλους τη χρήση ή την απόλαυση της. Ενώ η ατομική ιδιοκτησία θεωρείται μάλλον σαν φυσικό και παγκόσμιο φαινόμενο, στην πραγματικότητα είναι μια εξαίρεση, αν κοιτάξουμε συνολικά την ανθρώπινη ιστορία (και την προϊστορία) και ειδικότερα τους πολιτισμούς - πέρα από την Ευρώπη - όπου η οικονομία δεν αποτελούσε την κύρια απασχόληση των ανθρώπων.

Πέρα από την ατομική ιδιοκτησία υπάρχουν επίσης:
  • Η αυτοδημιούργητη ιδιοκτησία, που είναι το αποκλειστικό αποτέλεσμα της εργασίας κάποιου ανθρώπου.
  • Η περιορισμένη ιδιοκτησία, που περιορίζεται από την υποχρέωση που έχει κάποιος να βοηθάει τους συνανθρώπους του.
  • Υπάρχει επίσης η λειτουργική η προσωπική ιδιοκτησία, που αποτελείται είτε από τα εργαλεία δουλειάς, είτε από αντικείμενα ψυχαγωγίας.
  • Ακόμα, η κοινή ιδιοκτησία, που τη διαμοιράζεται μια ομάδα, με πνεύμα κοινών δεσμών, όπως συμβαίνει στα ισραηλινά Κιμπούτς.

Οι άγραφοι νόμοι, που σ' αυτούς στηρίζεται η λειτουργία της κοινωνίας, διαμορφώνουν επίσης και τους χαρακτήρες των ανθρώπων (κοινωνικός χαρακτήρας). Σε μια βιομηχανική κοινωνία, αυτοί οι νόμοι (θεσμοί) είναι: η επιθυμία ν' αποκτήσει κανείς περιουσία, να τη διαφυλάξει και να τη μεγαλώσει, δηλ. να δημιουργήσει κέρδη, γιατί όσους έχουν περιουσία τους θαυμάζουν σαν ανώτερα όντα. Αλλά αφού η τεράστια πλειοψηφία των ανθρώπων δεν έχει περιουσία, με την πραγματική έννοια του κεφαλαίου και των κεφαλαιουχικών αγαθών, γεννιέται το ερώτημα: πώς μπορούν αυτοί οι άνθρωποι να πραγματοποιήσουν, ή ακόμα να κατασιγάσουν το πάθος γι' απόκτηση περιουσίας, ή πώς μπορούν να αισθάνονται ιδιοκτήτες, όταν ουσιαστικά δε διαθέτουν καμιά αξιόλογη περιουσία;

Βέβαια, προφανώς η απάντηση σ' αυτό το πρόβλημα είναι ότι ακόμα και οι πιο φτωχοί έχουν κάτι που το αγαπούν τόσο, όσο οι καπιταλιστές αγαπούν την περιουσία τους. Και όπως ακριβώς συμβαίνει με τους κατόχους μεγάλης ιδιοκτησίας, έτσι και οι φτωχοί διακατέχονται από μια έντονη επιθυμία να διατηρήσουν και ν' αυξήσουν αυτά που έχουν, ακόμα και κατά ένα απειροελάχιστο ποσοστό (εξοικονομώντας μια δεκάρα εδώ και μια εκεί).

Η μεγαλύτερη ίσως απόλαυση δεν είναι τόσο η κατοχή υλικών πραγμάτων όσο η κατοχή ζωντανών πλασμάτων. Σε μια πατριαρχική κοινωνία, ακόμα και ο πιο εξαθλιωμένος άνθρωπος, των πιο φτωχών τάξεων, μπορεί να έχει κάποια ιδιοκτησία - στη σχέση του με τη γυναίκα του, τα παιδιά και τα ζώα του αισθάνεται απόλυτα κύριος. Τουλάχιστο, σε μια πατριαρχική κοινωνία, το να έχει ένας άνθρωπος πολλά παιδιά, είναι ο μόνος τρόπος να κατέχει ανθρώπους, χωρίς να χρειάζεται ούτε να εργάζεται ούτε να επενδύει κεφάλαια. Επειδή όμως, όλο το φορτίο της ανατροφής των παιδιών πέφτει στη γυναίκα, γίνεται φανερό ότι η παραγωγή παιδιών στην πατριαρχική κοινωνία αποτελεί την πιο στυγνή μορφή εκμετάλλευσης της γυναίκας. Με τη σειρά τους οι γυναίκες έχουν κι αυτές τη δική τους μορφή ιδιοκτησίας: αύτη των παιδιών τους, όταν τουλάχιστο είναι μικρά. Ο κύκλος είναι ατέλειωτος και φαύλος: ο άντρας εκμεταλλεύεται τη γυναίκα του, αυτή εκμεταλλεύεται τα μικρά παιδιά της, οι νεαροί έφηβοι συχνά συνεταιρίζονται με τους άντρες στην εκμετάλλευση των γυναικών και ούτω καθεξής. Η αντρική ηγεμονία της πατριαρχικής κοινωνίας κράτησε κάπου έξι ή εφτά χιλιετηρίδες και τη συναντάμε ακόμα στις υπανάπτυκτες χώρες ή ανάμεσα στις φτωχότερες κοινωνικές τάξεις. Ελαττώνεται όμως σταδιακά στις χώρες η κοινωνίες της αφθονίας. Η απελευθέρωση των γυναικών, των παιδιών και των εφήβων, πραγματοποιείται όταν και στο βαθμό που ανεβαίνει το βιοτικό επίπεδο μιας κοινωνίας. Με την αργή κατάρρευση του παλαιολιθικού πατριαρχικού τρόπου ιδιοκτησίας, γεννιέται το ερώτημα, πώς θα πραγματώσει ο μέσος και ο φτωχός πολίτης των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών το πάθος του γι' απόκτηση, διατήρηση και αύξηση της ιδιοκτησίας του; Η απάντηση βρίσκεται στην επέκταση της έννοιας της ιδιοκτησίας, έτσι ώστε αύτη να περιλάβει τους φίλους, τους εραστές, την υγεία, τα ταξίδια, τα αντικείμενα τέχνης, το θεό και το ίδιο το εγώ του κάθε ατόμου. Ο Max Sterner δίνει μια θαυμάσια εικόνα της εμμονής της αστικής τάξης στην ιδιοκτησία. Οι άνθρωποι μεταβάλλονται σε πράγματα. Οι μεταξύ τους σχέσεις παίρνουν το χαρακτήρα ιδιοκτησίας. Ο «ατομικισμός» που στη θετική του έννοια σημαίνει απελευθέρωση από τις κοινωνικές αλυσίδες, σημαίνει στην αρνητική του έννοια «αυτό-ιδιοκτησία», δηλ. το δικαίωμα — και το καθήκον— επένδυσης της συνολικής ενέργειας ενός ατόμου για την επιτυχία του ίδιου του εαυτού του.

Το εγώ μας είναι το πιο σημαντικό αντικείμενο της συναισθηματικής μας ιδιοκτησίας, γιατί περιλαμβάνει πολλά πράγματα: το σώμα μας, τ' όνομα μας, την κοινωνική μας θέση, τ' αποκτήματα μας (περιλαμβανομένης και της γνώσης μας), την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και την εικόνα που θέλουμε να έχουν οι άλλοι για μας. Το εγώ μας είναι ένα μίγμα αληθινών χαρισμάτων, όπως είναι η γνώση και οι διάφορες ικανότητες μας, και φανταστικών που γύρω τους χτίζουμε μια επίφαση πραγματικότητας. Αλλά το ουσιαστικό σημείο δεν είναι τόσο το περιεχόμενο του εγώ όσο το ότι αισθανόμαστε το εγώ σαν κάτι που κατέχουμε και ότι αυτό το «πράγμα» αποτελεί τη βάση της αίσθησης της ταυτότητας.

Σ' αυτή τη συζήτηση για την ιδιοκτησία, δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι μια σημαντική μορφή προσκόλλησης στην ιδιοκτησία - που ανθούσε το δέκατο ένατο αιώνα— έχει αρχίσει να εξαφανίζεται στις δεκαετίες μετά το τέλος του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, και σήμερα δεν τη συναντάμε σχεδόν καθόλου πια. Στα παλιότερα χρόνια, καθετί που κατείχε κάποιος γινόταν αντικείμενο αγάπης και προσοχής και χρησιμοποιούταν μέχρι την τελική καταστροφή του. Το «αγοράζω κάτι για να το φυλάξω» ήταν το σύνθημα του δέκατου ένατου αιώνα, όπου οι άνθρωποι λέγανε: «Το παλιό είναι όμορφο!». Σήμερα, δίνεται περισσότερη έμφαση στην κατανάλωση και όχι στη συντήρηση. Το «αγοράζω κάτι» σημαίνει σήμερα «αγοράζω για να πετάξω».

Είτε αυτό που αγοράζει κάποιος είναι αυτοκίνητο, είτε φόρεμα, είτε μηχάνημα, αφού το χρησιμοποιήσει για κάμποσο διάστημα, μετά το βαριέται και τρέχει να ξεφορτωθεί το «παλιό» και ν' αγοράσει το τελευταίο μοντέλο. Απόκτηση —>· προσωρινή κατοχή και χρήση · πέταγμα (ή, αν είναι δυνατό, επικερδής ανταλλαγή μ' ένα καλύτερο μοντέλο) · καινούργια απόκτηση, όλα αυτά συνθέτουν το φαύλο κύκλο της αγοράς για κατανάλωση. Το σημερινό σύνθημα θα μπορούσε να είναι: «Το καινούργιο είναι όμορφο!».

Το πιο χτυπητό παράδειγμα του σύγχρονου φαινομένου της καταναλωτικής αγοράς είναι το ιδιωτικό αυτοκίνητο. Η εποχή μας αξίζει να ονομαστεί «εποχή του αυτοκινήτου», γιατί όλη μας η οικονομία περιστρέφεται γύρω από την παραγωγή αυτοκινήτων και όλη μας η ζωή καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την άνοδο και την πτώση της καταναλωτικής αγοράς αυτοκινήτων. Αυτοί που έχουν αυτοκίνητο, το θεωρούν ζωτική αναγκαιότητα. Αυτοί που ακόμα δεν έχουν, ειδικά άνθρωποι που ζουν στα ονομαζόμενα σοσιαλιστικά κράτη, θεωρούν το αυτοκίνητο σύμβολο χαράς. Είναι φανερό ότι η αγάπη κάποιου ανθρώπου για το αυτοκίνητο του δεν είναι βαθιά και διαρκής. Είναι μάλλον μια συναισθηματική περιπέτεια σύντομης διάρκειας, γιατί οι κάτοχοι αυτοκινήτων συνηθίζουν να τ' αλλάζουν συχνά. Μετά από δύο χρόνια, ίσως και μετά από ένα, αυτός που έχει αυτοκίνητο αρχίζει να το βαριέται, γιατί έχει γίνει πια «παλιό», κι έτσι βγαίνει στην αγορά να βρει σε «καλή ευκαιρία» ένα καινούργιο αμάξι. Από το ψάξιμο μέχρι την τελική αγορά, η όλη υπόθεση παίρνει τη μορφή παιχνιδιού, όπου και η απάτη παίζει πολλές φορές πρωταρχικό ρόλο. Τελικά, το ψάξιμο για μια «καλή ευκαιρία» είναι τόσο ευχάριστο (αν όχι και κάτι παραπάνω) όσο το τελικό έπαθλο: το ολοκαίνουργιο μοντέλο στην εξώπορτα.

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που πρέπει να παρθούν υπόψη, για να λυθεί το πρόβλημα της φαινομενικά μεγάλης αντίθεσης ανάμεσα στη σχέση της ιδιοκτησίας που έχει κάποιος με το αυτοκίνητο του και το σύντομο ενδιαφέρον του — που γρήγορα εξαντλείται — γι' αυτό. Πρώτα απ' όλα υπάρχει το στοιχείο της αποπροσωποποίησης στη σχέση του κατόχου αυτοκινήτου με το ίδιο το αυτοκίνητο του. Το αυτοκίνητο δεν είναι ένα συγκεκριμένο αντικείμενο αγάπης για τον ιδιοκτήτη του, αλλά ένα κοινωνικό σύμβολο, μια προέκταση της δύναμης του — ένα υποστήριγμα του εγώ. Με την απόκτηση αυτοκινήτου, το άτομο έχει ουσιαστικά αποκτήσει ένα καινούργιο κομμάτι του εγώ. Ένας δεύτερος παράγοντας είναι ότι η αγορά ενός καινούργιου αυτοκινήτου κάθε δύο χρόνια αντί π.χ. κάθε έξι, μεγαλώνει τη συγκίνηση του αγοραστή για ένα καινούργιο απόκτημα. Η ίδια η πράξη της απόκτησης ενός αυτοκινήτου, είναι ένα είδος ξεπαρθενέματος. Αυξάνει την αίσθηση δύναμης που νιώθει κάποιος, και όσο πιο συχνά συμβαίνει τόσο πιο πολύ τον ενθουσιάζει. Ένας τρίτος παράγοντας είναι ότι η συχνή αγορά αυτοκινήτων, σημαίνει συχνές ευκαιρίες για «κλείσιμο καλής δουλειάς» — κέρδος δηλαδή από την ανταλλαγή - μια ικανοποίηση βαθιά ριζωμένη στους ανθρώπους σήμερα. Ο τέταρτος παράγοντας είναι σημαντικότατος: είναι η ανάγκη να βιώνουμε νέα ερεθίσματα, γιατί τα παλιά είναι ανούσια και εξαντλούνται μετά από λίγο καιρό. Σε μια παλιότερη ανάλυση για τα ερεθίσματα (στο έργο μου Η Ανατομία της Ανθρώπινης Καταστροφικότητας) έκανα μια διάκριση ανάμεσα στα ενεργοποιητικά» και «παθητικοποιητικά» ερεθίσματα. Πρότεινα μάλιστα την ακόλουθη φόρμουλα: Όσο πιο «παθητικοποιητικό» είναι ένα ερέθισμα, τόσο πιο συχνά πρέπει ν' αλλάζει σε ένταση και/ή σε είδος. Όσο πιο «ενεργοποιητικό» είναι, τόσο πιο πολύ διάστημα διατηρεί τις διεγερτικές του ιδιότητες και τόσο λιγότερο απαραίτητο είναι ν' αλλάζει σε ένταση και περιεχόμενο». Ο πέμπτος και πιο σημαντικός παράγοντας βρίσκεται στην αλλαγή που έγινε στον  κοινωνικό χαρακτήρα τον τελευταίο ενάμιση αιώνα: δηλ. από τον «αποθησαυριστικό» στον «αγοραστικό» χαρακτήρα. Αν και η αλλαγή αυτη δεν εξαφάνισε την τάση του έχει, την τροποποίησε όμως σημαντικά.

Το αίσθημα ιδιοκτησίας εμφανίζεται και στις άλλες σχέσεις, όπως για παράδειγμα στις σχέσεις με γιατρούς, δικηγόρους, οδοντογιατρούς, αφεντικά, εργάτες. Οι άνθρωποι το εκφράζουν ξεκάθαρα όταν λένε: «ο γιατρός μου», «ο οδοντογιατρός μου», «οι εργάτες μου», κλπ. Αλλά πέρα από αυτή τη στάση ιδιοκτησίας, που παίρνουν οι άνθρωποι απέναντι στους  συνανθρώπους τους, αισθάνονται επίσης σαν ιδιοκτησία και έναν ατέλειωτο αριθμό πραγμάτων, ακόμα και συναισθημάτων. Ας πάρουμε για παράδειγμα την υγεία και την αρρώστια. Οι άνθρωποι που συζητάνε για την υγεία τους, έχουν ένα συναίσθημα ιδιοκτησίας, όταν αναφέρονται, στις αρρώστιες τους, στις εγχειρίσεις τους, στις θεραπείες τους, στη δίαιτα τους, στα φάρμακα τους. Είναι ολοφάνερο ότι θεωρούν την υγεία και την αρρώστια ιδιοκτησία τους. Η σχέση ιδιοκτησίας τους με την κακή τους υγεία είναι ανάλογη με του χρηματιστή, που οι μετοχές του χάνουν ένα μέρος της αρχικής τους αξίας, σε μια αγορά που πέφτει συνεχώς.

Οι ιδέες και οι πεποιθήσεις μπορούν επίσης να γίνουν αντικείμενο ιδιοκτησίας, όπως ακόμα και οι συνήθειες. Για παράδειγμα, κάποιος που παίρνει το ίδιο πρωινό κάθε μέρα μπορεί να ενοχληθεί αν συμβεί η παραμικρή αλλαγή σ' αυτή τη ρουτίνα, γιατί τη συνήθεια του αυτή τη νιώθει σαν ιδιοκτησία του και η απώλεια της θα έβαζε σε κίνδυνο την ασφάλεια του.

Η εικόνα που παρουσιάζω εδώ του τρόπου ύπαρξης με βάση το έχει σαν παγκόσμιου φαινομένου, μπορεί να εκπλήξει πολλούς αναγνώστες που θα τη θεωρήσουν αρνητική και μονόπλευρη. Και πραγματικά έτσι είναι. Προσπάθησα να σκιαγραφήσω την κοινωνικά επικρατέστερη στάση όσο πιο καθαρά μπορούσα. Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο στοιχείο, που μπορεί να εξισορροπήσει, σ' ένα βαθμό αυτή την εικόνα, κι αυτό είναι η στάση που όλο και περισσότερο καθιερώνει η νέα γενιά, στάση αρκετά διαφορετική απ'αυτή της πλειοψηφίας. Ανάμεσα σ' αυτούς τους νέους ανθρώπους, συναντάμε καταναλωτικές τάσεις, που δεν είναι κρυμμένες μορφές απόκτησης ή κατοχής, αλλά εκφράσεις γνήσιας χαράς κάνοντας πράγματα που τους αρέσουν, χωρίς να περιμένουν κάτι το «διαρκές» σαν αντάλλαγμα. Λυτοί οι, νέοι άνθρωποι ταξιδεύουν σε μακρινές αποστάσεις, ακόμα και με δυσκολία, για ν' ακούσουν τη μουσική που τους αρέσει, να δουν ένα μέρος ή να συναντήσουν τους ανθρώπους που θέλουν να συναντήσουν. Το αν οι, στόχοι τους είναι τόσο αξιόλογοι, όσο πιστεύουν οι ίδιοι, δεν είναι κάτι που θα εξετάσουμε εδώ. Ακόμα και αν δε διαθέτουν αρκετή σοβαρότητα, προετοιμασία ή συγκέντρωση, αυτοί οι νέοι άνθρωποι τολμάνε να υπάρχουν και δεν ενδιαφέρονται για το τι ανταλλάγματα θα πάρουν ή τι μπορούν να κρατήσουν για τον εαυτό τους. Φαίνονται ακόμα πιο ειλικρινείς από την παλιά γενιά, αν και πολλές φορές είναι φιλοσοφικά και πολιτικά αφελείς. Δε γυαλίζουν το εγώ τους όλη την ώρα για να γίνουν ένα επιθυμητό «αντικείμενο» στην αγορά. Δεν προσπαθούν να προστατέψουν την εικόνα τους, λέγοντας συνεχώς ψέματα συνειδητά ή ασυνείδητα. Δεν ξοδεύουν την ενέργεια τους στην απόκρυψη της αλήθειας, όπως συνηθίζει η πλειοψηφία των ανθρώπων. Και πολύ συχνά εντυπωσιάζουν τους μεγαλύτερους τους με την εντιμότητα τους — γιατί οι μεγαλύτεροι τους θαυμάζουν κρυφά τους ανθρώπους που μπορούν να δουν ή να πουν την αλήθεια. Ανάμεσα σ' αυτούς τους ανθρώπους, βρίσκονται πολιτικές και θρησκευτικές ομάδες όλων των αποχρώσεων, αλλά και πολλοί άνθρωποι χωρίς κάποια συγκεκριμένη ιδεολογία ή δόγμα, που απλά «ψάχνουν», όπως λένε οι ίδιοι. Αν και μπορεί να μην έχουν βρει ακόμα τον εαυτό τους ή κάποιο σκοπό που να καθορίζει την καθημερινή τους πρακτική, επιζητούν να είναι ο εαυτός τους, αντί να έχουν και να καταναλώνουν.

Αυτό όμως το θετικό στοιχείο της εικόνας πρέπει ν' αξιολογηθεί. Πολλοί από αυτούς τους ίδιους νέους ανθρώπους (και ο αριθμός τους έχει αρχίσει να ελαττώνεται σημαντικά από τα τέλη του '60) δεν έχουν προχωρήσει από την απαλλαγή από, στην ελευθερία να. Έχουν δηλαδή επαναστατήσει χωρίς να προσπαθούν να βρουν κάποιο σκοπό που να καθορίζει τις ενέργειες τους, εκτός από την αναζήτηση της ελευθερίας πέρα από περιορισμούς και εξάρτηση. Όμοια με τους αστούς γονείς τους, το σύνθημα τους ήταν «Το καινούργιο είναι όμορφο» και παρουσίαζαν μια σχεδόν φοβική κατάσταση απάθειας απέναντι σ' ο,τι είναι παραδοσιακό, ακόμα και για τις ιδέες των παλιότερων μεγάλων φιλοσόφων. Μ' ένα είδος απλοϊκού ναρκισσισμού, πίστευαν πώς μπορούσαν μόνοι τους ν' ανακαλύψουν ο,τι άξιζε ν' ανακαλυφθεί. Βασικά, το ιδανικό τους ήταν να ξαναγίνουν μικρά παιδιά, και μερικοί συγγραφείς, όπως ο Marcuse, καλλιέργησαν την κατάλληλη ιδεολογία, που ήταν ότι η επιστροφή στην παιδική ηλικία —και όχι η ανάπτυξη προς την ωριμότητα- είναι ο απώτερος στόχος του σοσιαλισμού και της επανάστασης. Ήταν ευτυχισμένοι, όσο ήταν τόσο νέοι όσο χρειαζόταν γι' αυτή την ευφορία. αλλά οι περισσότεροι πέρασαν απ' αύτη την περίοδο και αισθάνονται μια βαριά απογοήτευση, γιατί δεν έχουν αποκτήσει καλά θεμελιωμένες πεποιθήσεις, ούτε βρήκαν κανένα ενδιαφέρον μέσα τους. Συχνά καταλήγουν να γίνονται, απογοητευμένα παθητικά πλάσματα —ή δυστυχισμένοι φανατικοί της καταστροφής.

Όχι βέβαια πώς όλοι που ξεκίνησαν μ' ελπίδες κατέληξαν στην απογοήτευση, αλλά δυστυχώς είναι αδύνατο να ξέρουμε τον αριθμό τους. Απ' ο,τι τουλάχιστο ξέρω, δεν υπάρχουν διαθέσιμα αξιόπιστα στατιστικά στοιχεία ή σοβαρές εκτιμήσεις, αλλά κι αν ακόμα υπήρχαν, είναι σχεδόν αδύνατο να βρει κανείς τον τρόπο ν' αξιολογήσει τους ανθρώπους. Σήμερα, εκατομμύρια άτομα στην Αμερική και στην Ευρώπη προσπαθούν να έρθουν σ' επαφή με την παράδοση και τους δασκάλους, που θα τους
δείξουν αυτόν τό δρόμο. Αλλά στο μεγαλύτερο μέρος τους τα δόγματα και οι δάσκαλοι είτε είναι απατηλοί, είτε διεφθαρμένοι από το σύγχρονο πνεύμα των δημόσιων σχέσεων, ή αναμιγμένοι, στα οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα (γοήτρου και προβολής) των εκάστοτε γκουρού. Πολλοί άνθρωποι μπορεί να επωφελούνται πραγματικά από τέτοιες μεθόδους παρόλη την απάτη που κρύβεται πίσω απ' αυτές.

Άλλοι, μπορεί να τις εφαρμόζουν χωρίς καμιά πρόθεση εσωτερικής αλλαγής. Μόνο μια λεπτομερής ποσοτική ανάλυση αυτών των νέων πιστών μπορεί να δείξει πόσοι ανήκουν σε κάθε ομάδα.

Η προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι οι νέοι άνθρωποι (και μερικοί από τους μεγάλους), που σοβαρά ενδιαφέρονται για μια αλλαγή από τον τρόπο ύπαρξης με βάση το έχει, στον τρόπο ύπαρξης με βάση το είναι, δεν είναι μόνο μερικά σκόρπια άτομα. Πιστεύω ότι ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ομάδων και ατόμων κινούνται προς την κατεύθυνση του είναι και ότι αντιπροσωπεύουν μια καινούργια τάση, που ξεπερνά την τάση της πλειοψηφίας για από-κτήση υλικών αγαθών. Η  προσπάθεια αύτη έχει ιστορική σημασία. Δε θα είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που μια μειοψηφία δείχνει την πορεία της ιστορικής εξέλιξης. Η ύπαρξη αυτής της μειοψηφίας δίνει ελπίδες για τη γενικότερη αλλαγή από το έχει στο είναι. Η ελπίδα αύτη αποτελεί μια πραγματικότητα, γιατί οι παράγοντες που έκαναν δυνατή την εμφάνιση των νέων τάσεων είναι ιστορικές αλλαγές, που δύσκολα μπορούν ν' ανατραπούν: το γκρέμισμα της πατριαρχικής υπεροχής πάνω στις γυναίκες και της κυριαρχίας των γονιών πάνω στα παιδιά τους. Ενώ η πολιτική, επανάσταση του εικοστού αιώνα, η ρώσικη επανάσταση, απέτυχε (είναι νωρίς ακόμα να κρίνουμε το τελικό αποτέλεσμα της κινέζικης επανάστασης), οι νικηφόρες επαναστάσεις του αιώνα μας, αν και βρίσκονται στα αρχικά τους στάδια, είναι των γυναικών, των παιδιών και οι σεξουαλικές επαναστάσεις. Οι αρχές τους έχουν κιόλας γίνει αποδεκτές στη συνείδηση πολλών ανθρώπων και οι παλιές ιδεολογίες γίνονται καθημερινά όλο και πιο γελοίες.

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις